به شادباش تولد بهرام بیضایی

بهرام بیضایی و سگ کشی و الهام از بیلی وایلدر

سگ کشی ساخته بهرام بیضایی در سال ۱۳۸۰، جدا از ارزش های هنری اش، سند مهمی در نقد و تحلیل روانشناختی و جامعه شناسانه ایران و مردمانش از کوران انقلاب و جنگ تا پایان دوره موسوم به سازندگی است.

به نظرم بهرام بیضایی پیرنگ کلی داستان سگ کشی را از فیلم «شاهدی برای تعقیب» به کارگردانی بیلی وایلدر الهام گرفته است. سناریوی این فیلم که در سال ۱۹۵۷ ساخته شده توسط بیلی وایلدر و هنری کورنیتز بر اساس داستانی از آگاتا کریستی نوشته شده است. شاهدی برای تعقیب از زاویه ای داستان زنی است که فداکارانه تلاش می کند تا شوهرش را از مجازات قتل در دادگاه نجات دهد. پس از به ثمر نشستن تلاش زن و برائت شوهر در دادگاه، مرد با معشوقه جوانش زن را ترک می کند و مشخص هم می شود که در حقیقت، او زنی که به قتلش متهم شده را کشته است.

کلیت داستان سگ کشی هم همین است اما نکته مهم جهان بینی متفاوت و عمیق و نقد و تحلیل روانشناسانه بهرام بیضایی در ورایت این داستان است. در سگ کشی، طبقه های مختلف جامعه و قشرهای مختلف فکری به شکل هوشمندانه ای معرفی و نقد می شوند. نقد و تحلیلی که شناسه مهمی از مردم ایران در دهه های شصت و هفتاد است. بهرام بیضایی با نقد اجتماعی هوشمندانه و متفکرانه اش نشان می دهد که دروغ، ریا، طمع، فریبکاری و پا گذاشتن روی اصول اخلاقی نشانه های مهم جامعه ایران هستند.

اگر تعارفات همیشگی و شعارهایی مثل »هنر نزد ایرانیان است و بس» و «ایرانیان مردمانی بافرهنگ هستند» را کنار بگذاریم، آنچه بهرام بیضایی در سگ کشی نشان می دهد، حقیقت وجودی بخش عمده ای از جامعه ایران در تمام طول تاریخ بوده است. شخصیت ناصر معاصر (با اسم هوشمندانه ای که بیضایی انتخاب کرده)، نماینده بخش مهمی از جامعه است که با دروغ و منفعت طلبی و پاگذاشتن روی اصول اخلاقی به اهداف خود می رسند. گلرخ کمالی (انتخاب این اسم هم بسیار هوشمندانه است) نماینده اقلیتی از جامعه است آگاه، تحصیلکرده، باهوش و اخلاقگراست و فداکاری و تلاشش لای چرخ دنده های معیوب جامعه به هدر می رود. تمام این ها حقیقت مردم ایران در تمام طول تاریخ است

سکانس های تکان دهنده ای مثل فرار گلرخ کمالی از چنگ سنگستانی ها و تعرض به او در دفتر یکی از طلبکارهای شوهرش، سرنوشت محتوم قشری از جامعه است که گلرخ کمالی آن ها را نمایندگی می کند. تعرض به گلرخ کمالی استعاره ای از تعرض به اندیشه و کمال طلبی قشری از مردم است که در برابر اکثریت بی اخلاق و قدرتمند، همیشه زخم های عمیقی برمی دارند. همدردی منشی جوان ناصر معاصر با گلرخ، همان مرهم گذاشتن های دروغینی است که جامعه ایران همیشه تجربه کرده. بهرام بیضایی خود نیز به چنین سرنوشت محتومی دچار شد.

مقایسه سگ کشی بیضایی و شاهدی برای تعقیب بیلی وایلدر، یک نتیجه گیری غم انگیز هم دارد. فیلن بیلی وایلدر تنها یک درام دادگاهی جذاب و خوش ساخت است. سگ کشی اما یک فیلم فلسفی، روانشناسانه و اجتماعی با جهانی بینی و تفکری عمیق و آگاهانه است. بیلی وایلدر در سرزمینش به خاطر توانایی هایش قدر دید و تا آخر عمر با بهترین امکانات فیلم ساخت. بهرام بیضایی اما با مشکلات بسیار تنها توانست اندکی از آثار ارزشمندش را بساز د و در نهایت مجبور به جلای وطن شد

بابک صحرایی

تاریخ انتشار :۵ دی ۱۴۰۰