نقد فیلم اجاره نشینها به قلم بابک صحرایی در مجله فیلم امروز
تریبون هنر _ بابک صحرایی: هشت ساله بودم که «اجاره نشینها» اکران شد. یادم هست برای تماشایش همراه خانواده به سینما آزادی رفتیم. تصویر محوی از صف طولانی خرید بلیت و شلوغی و ازدحام مردم در ذهنم هست. به یاد داردم که در سینما کلی خندیدیم. خندیدن در سینمای آن روزها اتفاق نادری بود. از همان اولین تماشای اجاره نشینها در هشت سالگی، چند صحنه اش برای همیشه در ذهنم نقش بست: آواز خواندن اکبر عبدی و ترک خوردن آینه، درآوردن پلاستیک از زیر باغچه حسین سرشار در پشت بام توسط عزت الله انتظامی، مهمانی در خانه مادر قصه با بازی حمیده خیرآبادی و آشتی کردن عزت الله انتظامی و رضا رویگری و در انتها نشستن پرنده ای روی منبع آب که باعث جاری شدن سیل در خانه می شود
وقتی بزرگ تر شدم و با هوشیاری بیشتری فیلم را نگاه کردم این صحنه ها همچنان برایم یادآور دوران کودکی بودند و ارزش های هنری خوبی داشتند. من متولد فروردین ۱۳۵۸ هستم و کودکی ام در جنگ و بمباران و موشکباران گذشت و اجاره نشینها شیرین ترین خاطره نسل من از خندیدن در سینماهای آن روزگار است. شاید یکی از نکات مهم این فیلم همین باشد. کودکانی مثل من که ارجاعات اجتماعی و نقد طبقه های مختلف جامعه و اندیشه جاری در این فیلم را متوجه نمی شدند هم دوستش داشتند و به اندازه سن خود آن را می فهمیدند. کم پیش می آید که فیلمی در کودکی برایت شیرین و خنده دار باشد و وقتی بزرگ می شوی و نگاهش می کنی به نظرت مضحک و سطحی نیاید. طنز اجاره نشینها هرقدر که بزرگ تر بشوی و نگاهش کنی عمیق تر و شیرین تر می شود.
در همان روزها فیلم ماموریت هم اکران شده بود. ما که خانواده ای اصطلاحا سینما برو بودیم به تماشای این فیلم هم رفتیم. یادم هست در آن روزگار کم لبخند اکثر خانواده ها به شوق دیدن شیرین کاری های اکبر عبدی به تماشای هر فیلمی که در آن حضور داشت می رفتند. وقتی در بزرگسالی به این دو فیلم نگاه می کنی متوجه می شوی که اکبر عبدی اجاره نشینها با اکبر عبدی ماموریت به اندازه جهانی تفاوت دارد. اجاره نشینها نمایانگر توانایی بازیگری اکبر عبدی در فیلمی سخت و مهم است.
از نوروز ۱۳۵۸ تا زمان اکران اجاره نشینها در هفتم خرداد ۱۳۶۶ تقریبا هفت فیلم کمدی اکران شده است. آمار عجیبی است. فیلم هایی که برخی از آن ها را با اغماض می شود در ژانر کمدی هم طبقه بندی کرد. این فیلم ها عبارتند از:
خانه آقای حق دوست به کارگردانی محمود سمیعی در ۱۳۶۰
جایزه / علیرضا داودنژاد / ۱۳۶۲
مردی که زیاد می دانست / یدالله صمدی / ۱۳۶۳
اتوبوس / یدالله صمدی / ۱۳۶۵
کفش های میرزا نوروز / محمد متوسلانی / ۱۳۶۵
مدرک جرم / منوچهر حقانی پرست / ۱۳۶۵
مردی که موش شد / احمد بخشی / ۱۳۶۵
نگاهی به اکران نوروز سال های ۶۵ و ۶۶ نیز شاید جالب باشد. اتوبوس و کفش های میرزا نوروز از فیلم های اکران شده در نوروز ۱۳۶۵ هستند اما در سال ۱۳۶۶ در اکران نوروز گویا هیچ تمایلی به فیلم های کمدی وجود نداشته. مهم ترین فیلم های اکران شده در نوروز ۶۶ عبارتند از: پرواز در شب (رسول ملاقلی پور)، تیرباران (علی اصغر شادوران) و ملاقات (خسرو معصومی)
اجاره نشینها در زمان اکرانش بهترین فیلم کمدی سینمای ایران تا آن زمان بوده. از اولین فیلم کمدی در سینمای ایران یعنی آبی و رابی به کارگردانی آوانس اوهانیانس که در سال ۱۳۰۹ ساخته می شود تا بهمن ۱۳۵۷، فیلم های انگشت شماری را می شود مثال زد که طنز عالی یا مهمی داشته اند . مثلا می شود به آقای هالو به کارگردانی داریوش مهرجویی اشاره کرد یا بیتا به کارگردانی هژیر داریوش که اگرچه در روال قصه، طنز شیرینی به چشم می خورد اما پایان بندی تراژیک فیلم باعث می شود که نتوانیم این فیلم را یک اثر مطلقا طنز بدانیم. در آن دوران معمولا یا بازیگرهای اصلی رگه های طنز در کاراکتر خود دارند مثل فردین و ناصر ملک مطیعی یا از حضور یک کمدین برای ایجاد طنز در فیلم استفاده می شده که مشخصا می شود به تقی ظهوری، علی میری، مرتضی عقیلی و منصور سپهربند اشاره کرد. فیلم های رضا بیک ایمانوردی با پرسوناژی شبیه ستوان کلمبو و فیلم های نصرت الله وحدت را هم نمی شود جزء فیلم های طنزی که دارای بار هنری هستند طبقه بندی کرد. ارحام صدر هم از بازیگران خوب طنز در آن دوران بوده که فرصت حضور در فیلم خوب یا مهمی را پیدا نمی کند.
بهمن مفید می گفت تقی ظهوری سنگ محک بازیگری در زمان خودش بود. هر بازیگری که گل می کرد می گفتند باید یک فیلم با ظهوری بازی کند که معلوم شود توان بازیگری اش چقدر است. تقی ظهوری در سال ۱۳۵۰ از بازیگری خداحافظی می کند. بعد از او ارحام صدر این جایگاه را پیدا می کند و به همین خاطر فردین هم در فیلمی به اسم مردان خشن با او همکاری می کند. بهمن مفید در ادامه خاطراتش می گفت زمانی که من به شهرت رسیدم برای مشخص شدن عیار بازیگری ام قرار شد با ارحام صدر بازی می کنم که نتیجه اش می شود فیلم جوجه فکلی به کارگردانی رضا صفایی.
در ادامه بحث مقایسه اجاره نشینها با فیلم های کمدی قبل از خودش، در بعد از انقلاب نیز همان طور که اشاره شد تقریبا هفت فیلم تا زمان اکران اجاره نشینها در سینمای ایران به نمایش درمی آیند که البته برخی از آن ها کاملا در ژانر کمدی قرار نمی گیرند. سطح این فیلم ها به مراتب بالاتر از کمدی های قبل از انقلاب است با این وجود اجاره نشینها در مرتبه بالاتری قرار می گیرد.
امروز هم وقتی سینمای کمدی ایران را مرور می کنیم اجاره نشینها همچنان در نقطه بالایی قرار می گیرد. تفسیر و تاویل زیادی نیز نسبت به آن صورت گرفته. به قول مولانا که می گوید هرکسی از ظن خود شد یار من. اجاره نشینها نیز می تواند شمایی از جامعه ایران در دهه شصت باشد که بر جامعه امروز هم انطباق دارد. خانه ای که سیل ویرانش می کند و در پایان فیلم مژده آبادی و سازندگی اش داده می شود. مادری که تمام بچه هایش را با ایرادهایشان دوست دارد و تنها اوست که می تواند پسرهایش را با هم آشتی دهد و وقتی از خانه می رود، خانه ویران می شود. خواننده اپرا یا به عبارتی هنرمندی که جهان کوچک خصوصی ای برای خودش ساخته اما با باغچه زیبایی که در پشت بام دارد به خانه آسیب می رساند. کارگرانی که آلت دست اهالی خانه اند. زن هایی که برای نگه داشتن خانه یا تصاحبش تلاش می کنند اما حریف یکدندگی مردها نمی شوند. روشنفکری که کسی به نظراتش توجهی نمی کند و ویلچرنشین بودنش نمادی از نداشتن توانایی لازم برای اصلاح است و عباس آقا سوپرگوشت قلدری که در هر شرایطی منفعت خود را حفظ می کند و خیلی وقت ها سودش حاصل از ضرر دیگران است. تمام این شخصیت ها نماینده از طبقه های مختلف جامعه ایران از دهه شصت تا امروزند.
اجاره نشینها در گذر زمان ارزش های خودش را حفظ کرده و حتی افزایش داده. فیلمی که تلفیقی از پیکارسک و کمدی های طنز و رفتار است. فیلم خوبی که هنوز هم می شود تماشایش کرد، لذت برد و به فکر فرو رفت
نویسنده: بابک صحرایی
منبع: مجله فیلم امروز / شماره دوم
در صفحه اینستاگرام تریبون هنر با ما همراه باشید
تاریخ انتشار :۳۰ مرداد ۱۴۰۰
