نقش موسیقی در مضمون روانشناختی فیلم شب یلدا / به قلم بابک صحرایی
تریبون هنر _ بابک صحرایی: فیلم شب یلدا از مهم ترین فیلم های کیومرث پوراحمد است. موسیقی از شناسه های مهم سینمای کیومرث پوراحمد است. مروری بر فیلم های او نشاندهنده توجه همیشگی این کارگردان به موسیقی متن و گهگاه ترانه است. او در تمام سال های فیلمسازی اش از موسیقی به عنوان عنصری کارآمد و اثرگذار استفاده کرده و شناخت و دانش مناسبش در حوزه موسیقی کلاسیک، پاپ و ایرانی باعث شده از معدود کارگردان هایی باشد که ضمن استفاده متفکرانه از موسیقی، با برخی فیلم هایش در خود حوزه موسیقی نیز اثرگذار باشد به شکلی که موسیقی برخی از فیلم ها یا سریال هایش تبدیل به آثاری خاطره انگیز در بین توده مردم شده اند. برای نمونه می شود به موسیقی سریال قصه های مجید و ترانه «مادر من» با صدای خسرو شکیبایی در فیلم «خواهران غریب» اشاره کرد. هر دوی این موسیقی ها نیز ساخته زنده یاد ناصر چشم آذر هستند که همکاری های موفقی با کیومرث پوراحمد داشت.
یکی از مهم ترین فیلم های کیومرث پوراحمد که موسیقی هم از عناصر کلیدی اش است، فیلم خوب و محبوب «شب یلدا» است. کیومرث پور احمد در این فیلم با موسیقی متن و قطعات خاطره انگیز قدیمی، تم روانشناسی اثرش را بسط و عمق داده و بخش قابل اعتنایی از تحلیل ذهنی و روانشناختی اثر، در همراهی درست موسیقی با تصویر شکل گرفته است. به عبارتی می شود گفت استفاده هوشمندانه پوراحمد از موسیقی در این فیلم یکی از بهترین نمونه های حضور موفق موسیقی در روایت اثر و تحلیل روانشناسانه و اثرگذاری مناسب موسیقی و تصویر بر ذهن مخاطب است.
شب یلدا بعد روانشناسانه مهمی دارد. حامد (با بازی محمدرضا فروتن) با مهاجرت همسر و فرزندش دچار واپس رانی و در ادامه اختلال اضطراب می شود. شرح و تحلیل مشکلات روحی روانی این پرسوناژ مهم ترین و البته زیباترین ویژگی این فیلم است که موسیقی پا به پای فیلمنامه و تصویر و بازیگر، در شکل گیری ساختار فیلم حضوری موثر دارد.
واپس رانی که حامد دچارش می شود، اولین مکانیسم دفاعی ذهن است که زیگموند فروید شناسایی کرد. واپس رانی مثل سایر ساز و کارهای دفاعی ذهن و بدن، انسان را از احتمال آزار و تهدید روانی محافظت می کند. ذهن در این مکانیزم دفاعی افکار ناراحت کننده را از خودآگاه پنهان می کند و فرد با زندگی در خاطرات گدشته، خودش را از فشارهای روانی مصون نگه می دارد. افکار پنهان شده از خودآگاه ذهن به وسیله واپس رانی، ممکن است آگاهانه و با تصمیم مستقیم فرد همراه نباشند با این وجود در صورت تداوم واپس رانی، این افکار پنهان شده باعث ایجاد درد و اضطراب می شوند. از این جاست که رفتارهای نارکارآمد فرد آغاز می شود و در نهایت به اضطراب بیشتر و پریشانی حاد منجر می شوند.
این سیر ذهنی و روانی حامد در شب یلدا به زیبایی و هوشمندی خاصی توسط کارگردان به تصویر کشیده شده و به ذهن مخاطب نفوذ می کند. نکته مهم حضور موثر و توامان موسیقی در ساختار روایت و تحلیل روانشناسانه قصه و فیلم است.
در ابتدای فیلم، پخش آهنگی قدیمی از ویگن در ماشین حامد با توجه به مضمون ترانه این قطعه، به نوعی براعت استهلال داستان است. مضمون ترانه در این لحظات به نوعی پایان داستان حامد و همسرش را بازگو می کند و در آخر فیلم، سرنوشت حامد شبیه خط اول ترانه می شود که می گوید:
پس از این زاری مکن، هوس یاری مکن، تو ای ناکام، دل دیوانه
به این ترتیب کارگردان با موسیقی همراه با تصویر، هم به روایت داستان کمک می کند و هم با توجه به آشفتگی روحی پرسوناژ اصلی، از فضای نوستالژیک موسیقی برای شرح بیشتر واپس رانی ذهنی پرسوناژ استفاده می کند. از همین جای فیلم هم هست که حامد به خاطرات گذشته اش پناه می برد و در مرحله انکار فاجعه قرار می گیرد.
با ورود مادر (زنده یاد پروین دخت یزدانیان) به خانه حامد، سکوت جایگزین حضور موسیقی می شود. مادر صدای هوشیاری ذهن حامد است و او را از حقیقت زندگی اش آگاه می کند. مادر است که مثل حقیقت خفته در ناخودآگاه حامد به او هشدار می دهد که زندگی زناشویی اش از مدت ها پیش دچار تلاطم شده و سفر همسر او بازگشتی نخواهد داشت. در لحظات حضور مادر، واپس رانی حامد قطع می شود و به تبع آن موسیقی نیز حضوری ندارد و به این ترتیب کارگردان نشان می دهد که موسیقی های نوستالژیکی که در خلوت حامد با تصویر همراه هستند به نوعی شرح دهنده اتفاقات ذهنی این پرسوناژند. زمانی که حامد با پریا، همسرش، دایی اش و دوستانش در آلمان صحبت می کند نیز موسیقی حضوری ندارد یعنی در تمام زمان های کشف حقیقت و متوقف شدن واپس رانی، سکوت جایگزین موسیقی می شود. به این ترتیب نبودن موسیقی نیز مثل بودنش، به شرح و تحلیل روانشناختی اثر کمک می کند و تبدیل به شناسه تشخیص حالت ذهنی پرسوناژ می شود.
حامد در حین واپس رانی، از منظر روانشناسی دچار اختلال اضطراب می شود. اختلالات اضطرابی گروهی از اختلالات روانی هستند که دارای نشانه‌هایی از اضطراب و ترس هستند که ناشی از نگرانی برای آینده پس از پیش آمدن اتفاقی ناراحت کننده یا هولناک برای انسان اند. از بین این اخلالات، حامد دچار اختلال پانیک (وحشت زدگی)، اختلال اضطراب اجتماعی (جمع هراسی) و اختلال اضطراب جدایی می شود. عصبی شدن حامد در برخی صحنه ها، بی توجهی به پیشنهاد دایی برای رفتن سر کار و نرفتن به اصفهان برای عیادت از مادر نتیجه ایجاد این اختلالات هستند. یعنی وحشت زدگی و جمع هراسی و اضطراب جدایی به صورت هم زمان در او پدیدار می شوند. در این میان حامد مدام درگیر واپس رانی نیز هست و در این لحظات است که موسیقی به بسط و عمق دادن به ابعاد روانشناسی اثر کمک می کند. در تمام این لحظات نیز موسیقی ها دارای تم هایی از قطعات خاطره انگیزی مثل دل دیوانه و من دیگه بچه نمی شم هستند. قطعاتی که موسیقی شان یادآور دوران خوش گذشته اند و ترانه هایشان مضمونی هم سو با واپس رانی ذهنی حامد دارند. او حتی وقتی برای تولد دخترش آهنگی را می خواند و روی نوار ضبط می کند تا برای او بفرستد، آهنگی قدیمی را با تغییرانی در ترانه اش اجرا می کند. حتی وقتی ویدئویی از گذشته را تماشا می کند که دخترش در حال آوازخوانی است، ترانه «من دیگه بچه نمی شم» را با صدای دختر می شنویم.
کیومرث پوراحمد با شناخت و دانشی که در موسیقی دارد به شکل بسیار خوبی موسیقی را در خدمت فیلمش قرار می دهد و از سوی دیگر حتی برای مخاطبی که به درک تم روانشناختی اثر نمی رسد نیز جدابیت ایجاد می کند. به همین ترتیب است که سکانس رقص غمگنانه حامد با بازی زیبای محمدرضا فروتن تبدیل به یکی از سکانس های ماندگار تاریخ سینما می شود.
ساخت موسیقی متن فیلم «شب یلدا» بر عهده حمیدرضا یراقچیان بوده است. موسیقی سریال های کلانتر و کارگاه علوی ۲ از شناخته شده ترین آثار او هستند. او از جمله آهنگسازهای باسواد و خوش قریحه عرصه فیلم و سریال است و در تنها همکاری اش با کیومرث پوراحمد بسیار موفق عمل کرده است.
تنظیم مجدد قطعات قدیمی و تعلیم آواز نیز توسط پری ملکی، خواننده و موسیقیدان، انجام شده است. در حوزه تدریس آواز، شیوه آوازخوانی در بارخوانی آثار خوانندگان قدیمی همچون قمر، روح‌انگیز، بنان، قوامی، خوانساری و محمدرضا شجریان از جمله متدهای منحصر به فرد او در عرصه آموزش موسیقی است و از این تجربه و دانش او به شکل مناسبی در فیلم شب یلدا بهره برده شده.
در انتها جا دارد به بازی خوب و زیبای محمدرضا فروتن در فیلم شب یلدا اشاره کنم. بازیگری که از نام های توانمند عزصه بازیگری در حدود بیش از دو دهه اخیر است و شب یلدا یکی از بهترین نقش آفرینی های اوست. نقش سخت حامد با پیچیدگی ها و آشفتگی های روانی اش توسط فروتن به خوبی به عینیت رسیده است و یکی از نمونه های خوب بازیگری در سینمای ایران است. او از منظر خوانندگی نیز در این فیلم بسیار موفق عمل کرده است. در سال های پس از این فیلم، محمدرضا فروتن به صورت جدی وارد عرصه می شود و آلبومی را نیز منتشر می کند. اجرای خوب او به عنوان خواننده، یکی از مشخصه های مهم بازی اش در شب یلدا است.
نویسنده: بابک صحرایی
منبع: ماهنامه فیلم امروز / شماره نهم، بهمن ماه ۱۴۰۰
در صفحه اینستاگرام تریبون هنر با ما همراه باشید
تاریخ انتشار :۷ بهمن ۱۴۰۰
